Zachowek - Kiedy i jak możesz go dochodzić?

Zachowek – co to jest?

Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące najbliższym żyjącym krewnym spadkodawcy, którzy z jakichkolwiek przyczyn nie zostali uwzględnieni w testamencie, np. w przypadku, gdy spadkodawca zdecydował się na przyznanie całego spadku komuś spoza rodziny lub tylko jednemu członkowi rodziny, bądź też przekazał za życia wszystkie swoje wartościowe nieruchomości lub majątek komuś innemu.

Prawo do zachowku przysługuje wyłącznie dzieciom, wnukom, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Daje im to możliwość żądania od spadkobiercy zapłaty sumy pieniężnej wystarczającej do pokrycia lub uzupełnienia należnego im zachowku.

---

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

Istnieją trzy grupy osób, które są zobowiązane do zapłaty zachowku:

• spadkobiercy,
• zapisobiercy windykacyjni oraz
• spadkobiercy, na rzecz których dokonano darowizny na podstawie umowy darowizny.

---

Jak określić wysokość zachowku?

Zstępni, małżonek lub rodzice, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, mają prawo żądać zachowku w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Jeżeli spadkobierca ustawowy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni – może on żądać zachowku w wysokości dwóch trzecich ustawowego udziału spadkowego.

W celu ustalenia wysokości należnego zachowku konieczne jest określenie udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku, wyrażonego ułamkiem. Przy obliczaniu tego udziału uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek, nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.

---

Czym jest substrat zachowku?

Przy ustalaniu wysokości zachowku oblicza się tzw. substrat zachowku, który jest równy czystej wartości spadku powiększonej o darowizny. Czysta wartość spadku oznacza aktywa spadku pomniejszone o długi spadkowe, ale obejmujące darowizny i zapisy windykacyjne. Nie ma przy tym znaczenia, czy rzecz będąca przedmiotem darowizny nadal istnieje lub czy nadal stanowi część majątku darczyńcy.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według jego stanu z chwili dokonania darowizny i według cen z chwili ustalania prawa do zachowku.

---

Czy zapis windykacyjny i darowizna wliczają się do zachowku?

Zapis windykacyjny oraz darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz spadkobiercy przymusowego podlegają zaliczeniu na poczet należnego mu zachowku. Jeżeli uprawniony do zachowku nie jest dzieckiem spadkodawcy, lecz jego dalszym zstępnym, na poczet należnego mu zachowku zalicza się także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz wstępnego uprawnionego.

Jeżeli spadkobiercą przymusowym jest zstępny spadkodawcy, na poczet należnego mu zachowku zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty jego wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli nie przekraczają one przeciętnego poziomu przyjętego w danym środowisku.

---

Jakie darowizny nie są uwzględniane przy obliczaniu zachowku?

Należy zaznaczyć, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się następujących darowizn:

• drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w stosunkach danego rodzaju (np. prezenty urodzinowe) niezależnie od tego, kiedy i komu zostały dokonane;
• darowizny na rzecz osób, które nie są ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku, przy czym takie darowizny zostały dokonane ponad dziesięć lat wcześniej (licząc wstecz od ogłoszenia testamentu);
• dokonanych, gdy zmarły nie miał jeszcze zstępnych (jeśli zachowek jest obliczany dla zstępnego). Nie ma to jednak zastosowania w przypadku, gdy darowizna została dokonana mniej niż trzysta dni przed narodzinami zstępnego;
• dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli małżonkowi przysługuje zachowek.

Po doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych do czystej wartości spadku, tak ustaloną wartość mnoży się przez ułamek, który stanowi wysokość zachowku należnego spadkobiercy przymusowemu.

---

Czy roszczenie o zachowek jest dziedziczne?

Co istotne, roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobiercę uprawnionego do zachowku, ale tylko wówczas, gdy taki spadkobierca należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku z pierwotnego majątku spadkodawcy.

---

Czy mogę wyłączyć prawo do zachowku?

Wielu spadkodawców zastanawia się, w jaki sposób mogą sporządzić testament bez prawa do zachowku, tak aby spadkobiercy nie musieli go płacić na rzecz osoby uprawnionej. W praktyce jest to prawie niemożliwe i występuje tylko w jasno określonych sytuacjach. Należy do nich wydziedziczenie oraz uznanie za niegodnego dziedziczenia. 

Wydziedziczenie jest możliwe, gdy osoba bliska wbrew woli spadkodawcy uporczywie narusza zasady współżycia społecznego, popełniła umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąco obraził godność spadkodawcy, lub jednej z najbliższych mu osób.

Wydziedziczenie może nastąpić również w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku uporczywie zaniedbuje obowiązki rodzinne względem spadkodawcy. Decyzję podejmuje sam spadkodawca wydziedziczając osobę uprawnioną do zachowku w testamencie.

Należy zauważyć, że o ile wydziedziczenie jest sposobem na pozbawienie prawa do zachowku uniknięcie zapłaty zachowku przez spadkobierców przymusowych, o tyle przyczyny wydziedziczenia wymienione w testamencie muszą być zgodne ze stanem faktycznym. W przeciwnym razie wydziedziczenie nie przyniesie zamierzonego skutku.

Inną przyczyną jest uznanie uprawnionego do zachowku za niegodnego, co może nastąpić np. z powodu dopuszczenia się przez niego umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, nakłonienia spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania testamentu, bądź uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego, bądź obowiązku pieczy nad spadkodawcą.

Nie można uznać kogoś za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Uznanie za niegodnego następuje już po śmierci spadkodawcy w toku postępowania sądowego.

---

Przedawnienie a roszczenie o zachowek

Osoba ubiegająca się o zachowek może to uczynić nie później niż w terminie 5 lat od odczytania testamentu lub otwarcia spadku. Po upływie tego terminu roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu.

Należy pamiętać, że zachowek nie należy się uprawnionemu automatycznie – to jego uprawnienie, które jeżeli nie zostanie zaspokojone dobrowolnie, może być dochodzone na drodze powództwa o zapłatę zachowku.

---

FAQ – Zachowek