Dziedziczenie testamentowe

Dziedziczenie na podstawie testamentu

Dziedziczenie testamentowe w Polsce jest kolejnym, obok dziedziczenia ustawowego, sposobem rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Polski kodeks cywilny wyklucza możliwość zawarcia umowy dziedziczenia (poza umową o zrzeczeniu się dziedziczenia) i darowizny mortis causa. Oznacza to, że rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci może być dokonane przez spadkodawcę wyłącznie w formie testamentu. Tylko osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może sporządzić i odwołać testament. Testamentu nie może sporządzić ani odwołać nikt poza spadkodawcą. Spadkodawca może swobodnie powołać spadkobiercę w testamencie. Swoboda testamentowa dotyczy również sposobu rozrządzenia majątkiem spadkodawcy. Treść testamentu nie może być jednak sprzeczna z przepisami prawa ani mieć na celu ich obejścia.

Wyróżnia się testamenty zwykłe i szczególne. Testamenty nadzwyczajne zachowują ważność tylko wtedy, gdy zostaną potwierdzone w ciągu 6 miesięcy od ich sporządzenia, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego okresu.

---

Testamenty zwykłe:

• testament holograficzny – sporządzony odręcznie, podpisany i opatrzony datą przez spadkodawcę;
• testament notarialny – sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego;
• testament allograficzny (urzędowy)  – ostatnia wola spadkodawcy wyrażona ustnie, w obecności dwóch świadków, wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Testament spadkodawcy spisywany jest w formie protokołu opatrzonego datą jego sporządzenia, a następnie odczytywany spadkodawcy w obecności świadków. Protokół musi zostać podpisany przez spadkodawcę, osobę, której testament został oświadczony oraz świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać testamentu, fakt ten musi zostać odnotowany w protokole wraz z podaniem przyczyny (osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w tej formie).

---

Testamenty nadzwyczajne:

• testament ustny – sporządzany, gdy zachodzi prawdopodobieństwo rychłej śmierci spadkodawcy albo gdy wskutek nadzwyczajnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. W takim przypadku spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków – treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy w ciągu roku od jego złożenia (z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia protokołu), a protokół ten podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Jeżeli treść testamentu ustnego nie została potwierdzona w powyższy sposób, może być ona potwierdzona w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku zgodnymi zeznaniami świadków złożonymi przed sądem, a jeżeli przesłuchanie jednego świadka jest niemożliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może oprzeć się na zgodnych zeznaniach dwóch świadków,
• testament sporządzony w czasie podróży – testament sporządzony w czasie podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym przed dowódcą lub zastępcą dowódcy statku morskiego lub powietrznego w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę dowódcy lub zastępcy dowódcy w obecności dwóch świadków. Dowódca lub zastępca dowódcy jednostki pływającej lub statku powietrznego spisuje testament spadkodawcy ze wskazaniem daty jego sporządzenia, odczytuje go spadkodawcy w obecności świadków, po czym protokół podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca lub zastępca dowódcy jednostki pływającej lub statku powietrznego. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, w protokole należy podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy – w przypadku niemożności dochowania tej formy można sporządzić testament ustny.
•  testament wojskowy – nadzwyczajna forma testamentu, która nie jest przewidziana w Kodeksie cywilnym. Jego formę określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości. Testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli przez osoby wskazane w tym rozporządzeniu.

Najpopularniejszy jest jednak testament zwykły sporządzony w kancelarii notarialnej na podstawie oświadczeń i dyspozycji spadkodawcy lub napisany przez niego odręcznie, nawet na zwykłej kartce papieru. Aby taki testament był ważny, musi zawierać datę i miejsce jego sporządzenia oraz czytelny podpis złożony przez spadkodawcę. Testament pisemny nie może zostać sporządzony przy użyciu maszyny do pisania lub komputera.

---

Rozrządzenia testamentowe – wydziedziczenie, zapis, polecenie, wykonawca testamentu

W testamencie spadkodawca może uczynić coś więcej niż tylko rozdysponować majątek pomiędzy konkretne osoby. Polskie prawo przewiduje również możliwość nałożenia na spadkobiercę określonych obowiązków lub zobowiązania go do spełnienia świadczenia majątkowego na rzecz określonej osoby.

Polecenie

Zgodnie z Kodeksem cywilnym przez polecenie spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę lub zapisobiercę do oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.

Należy podkreślić, że rozrządzenie może być dokonane jedynie w testamencie, a więc spadkodawca musi dokonać go osobiście. Dodatkowo, aby dyspozycja była skuteczna, testament musi być ważny. Nieważne jest natomiast polecenie, które nie może być wykonane z chwilą otwarcia spadku albo jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego.

Polecenie jest zobowiązaniem do określonego działania lub zaniechania i może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny. Przykładowo, spadkodawca może w testamencie zobowiązać spadkobiercę lub zapisobiercę do przekazania określonej kwoty pieniężnej na cele charytatywne lub do zorganizowania pogrzebu spadkodawcy.

Zarówno spadkobierca, jak i zapisobierca są zobowiązani do zastosowania się do tych instrukcji. Każdy spadkobierca, jak również wykonawca testamentu, może żądać wykonania polecenia, chyba że leży to wyłącznie w interesie osoby zobowiązanej do jego wykonania. Jeżeli dyspozycja ma na względzie interes publiczny, jej wykonania może żądać również właściwy organ państwowy. Wykonanie dyspozycji może być dochodzone w drodze powództwa wytoczonego przez wyżej wymienione osoby.

Oprócz polecenia, testament może zawierać inne rozrządzenia testamentowe, takie jak zapis zwykły lub zapis windykacyjny.

Zapis zwykły

Zgodnie z polskim Kodeksem cywilnym przez zapis zwykły spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Z chwilą śmierci spadkodawcy z zapisu zwykłego powstaje roszczenie na rzecz zapisobiercy oraz zobowiązanie osoby obciążonej zapisem. Jedynym skutkiem zapisu zwykłego jest zatem powstanie stosunku zobowiązaniowego, co oznacza, że z chwilą otwarcia spadku – nawet jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz określona co do tożsamości – własność tej rzeczy wraz z całym spadkiem przechodzi na spadkobiercę jako obciążonego wydaniem zapisu, a zapisobierca może dochodzić własności rzeczy tylko przeciwko temu spadkobiercy.

Wskazać również należy, że jeżeli w testamencie nie zastrzeżono inaczej, wykonania zapisu zwykłego można żądać niezwłocznie po odczytaniu testamentu. Zapis, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona co do tożsamości, jest bezskuteczny, jeżeli w chwili jego otwarcia przedmiot zapisu nie wchodził w skład spadku albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy. Warto wspomnieć, że w przeciwieństwie do spadkobiercy, zapisobierca na podstawie zapisu zwykłego nie jest powołany do dziedziczenia, a co za tym idzie, nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe.

Zapis windykacyjny

Poprzez zapis windykacyjny spadkodawca może zadecydować o losie (własności) poszczególnych składników majątku spadkowego. Korzystając z zapisu windykacyjnego, spadkodawca zapewnia bowiem, że określone składniki majątku spadkowego będą przynosiły korzyści majątkowe także po jego śmierci, o ile zostaną przekazane „właściwym” spadkobiercom. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być np. rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne.

Zasadnicza różnica pomiędzy zapisem zwykłym a zapisem windykacyjnym polega na tym, że zapis zwykły dokonany przez spadkodawcę w testamencie skutkuje jedynie zobowiązaniem spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia na rzecz określonej osoby – zapisobiercy, podczas gdy w przypadku zapisu windykacyjnego  własność danej rzeczy przypada bezpośrednio określonej osobie – beneficjentowi zapisu windykacyjnego – z chwilą otwarcia spadku.

Należy zauważyć, że aby zapis windykacyjny był skuteczny, powinien zostać dokonany w testamencie mającym formę aktu notarialnego. Testament notarialny nie jest jednak konieczny do dokonania zapisu zwykłego. Należy również pamiętać, że warunki lub terminy zastrzeżone przez spadkodawcę w zapisie windykacyjnym są nieważne. Z drugiej strony, samo zastrzeżenie warunku lub terminu nie unieważnia samego zapisu – pozostaje on ważny tak, jakby te warunki i terminy nie istniały.

Ze względu na charakter zapisu windykacyjnego, nie ma terminu wymagalności ani przedawnienia, które miałyby zastosowanie do roszczenia o wykonanie takiego zapisu. Ponieważ zapis windykacyjny wywołuje skutki ex lege z chwilą otwarcia spadku, nie powstaje roszczenie o jego wykonanie.

---

Odwołanie testamentu

Co istotne, testament może zostać w każdej chwili odwołany poprzez sporządzenie nowego testamentu, zniszczenie istniejącego testamentu lub uczynienie go nieważnym, a także poprzez wprowadzenie do testamentu zmian wskazujących na zamiar jego odwołania przez spadkodawcę. Co do zasady, testament sporządzony później zawsze ma pierwszeństwo przed poprzednim testamentem. Decydująca jest zawsze data, w tym godzina, obu rozrządzeń majątkiem na wypadek śmierci. Forma prawna tych testamentów nie ma znaczenia. Jeżeli dana osoba sporządzi testament w formie notarialnej, a następnie w formie pisemnej, ostatnie rozrządzenie majątkiem jest wiążące, o ile zachowane są warunki uznania danej formy za ważną.

---

Procedura otwarcia i odczytania testamentu

Po śmierci spadkodawcy ważne jest ustalenie, kim są spadkobiercy, jaki jest ich udział w spadku i tytuł do dziedziczenia. Jest to ważne nie tylko dla samych potencjalnych spadkobierców, ale także dla innych osób, w tym wierzycieli, zapisobierców i spadkobierców przymusowych. Jeśli możemy domniemywać lub jesteśmy pewni, że spadkodawca pozostawił testament, ważne jest ustalenie, jaka jest treść testamentu i czy został on ważnie sporządzony. Spadkodawca może zarejestrować swój testament (niezależnie od formy) w notarialnym rejestrze testamentów, co ułatwi jego poszukiwania, jednak nie jest to obowiązkowe.

Odczytanie testamentu przez sąd

Osoba będąca w posiadaniu testamentu jest prawnie zobowiązana do złożenia go w sądzie spadku po powzięciu informacji o śmierci spadkodawcy. Niedopełnienie tego obowiązku przez osobę posiadającą testament podlega odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę oraz karze grzywny. Sąd może również poszukiwać testamentu, żądając w tym celu złożenia stosownego oświadczenia, a jeżeli dowie się, kto jest w posiadaniu testamentu, po wysłuchaniu tej osoby wydaje postanowienie, w którym nakazuje jej złożenie testamentu w określonym terminie.

Sąd otwiera i odczytuje testament, gdy dysponuje dowodem śmierci spadkodawcy, tj. aktem zgonu w oryginale. Jeżeli istnieje więcej niż jeden testament, sąd otwiera i odczytuje wszystkie testamenty. Istnienie innych testamentów jest odnotowywane przez sąd we wszystkich testamentach. Z otwarcia i odczytania testamentu sporządza się pisemny protokół. Postępowanie nie obejmuje badania ważności testamentu. Sąd nie może odmówić otwarcia i odczytania testamentu ze względu na jego nieważność. Testament, wraz z pisemnym protokołem jego otwarcia i odczytania, jest przechowywany przez sąd spadku.

Ta sama procedura dotyczy pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego.

Odczytanie testamentu przez notariusza

Testament może również zostać otwarty i odczytany przez notariusza, o ile nie został on wcześniej otwarty lub odczytany. Notariusz sporządza pisemny protokół z otwarcia i odczytania testamentu i przesyła jego kopię do sądu spadku.

Skutki odczytania testamentu

Otwarcie i odczytanie testamentu ma charakter czysto formalny. Jego celem jest ujawnienie treści testamentu. Otwarcie i odczytanie testamentu wywołuje jednak określone skutki prawne, np. roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od odczytania testamentu. Odczytanie testamentu nie jest jednak warunkiem jego ważności. O otwarciu i odczytaniu testamentu sąd spadku zawiadamia, w miarę możliwości, osoby zainteresowane rozrządzeniami testamentowymi oraz wykonawcę lub kuratora spadku.