Związki zawodowe w Polsce

Ostatnia aktualizacja: 22.10.2024

Jak założyć związek zawodowy?

Założenie związku zawodowego nie jest skomplikowane. W związku z niechęcią pracodawców do organizacji pracowniczych, warto zapoznać się z przepisami regulującymi funkcjonowanie związków zawodowych w Polsce.

Jest to konieczne, gdyż nawet najmniejsze naruszenia prawa w tym zakresie mogą skutkować zakwestionowaniem legalności związku. W tym krótkim artykule postaramy się przedstawić kilka istotnych wskazówek dla osób, które chcą założyć związek zawodowy, zwłaszcza w swoim zakładzie pracy.

Czym jest związek zawodowy i kto może być jego członkiem?

Zgodnie z ustawą o związkach zawodowych, związek zawodowy jest „dobrowolną, niezależną i samorządną organizacją pracowników, powołaną do ich reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych”. Jest on również niezależny od pracodawców, administracji państwowej, samorządowych zakładów budżetowych i innych organizacji.

Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych przysługuje osobom wykonującym pracę „bez względu na podstawę stosunku pracy”, w tym członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osobom wykonującym pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracownikami.

Prawo zrzeszania się w związkach zawodowych przysługuje również osobom wykonującym pracę nakładczą, przy czym mogą one wstępować do związków działających w zakładzie pracy pracodawcy. Przejście na emeryturę lub rentę nie pozbawia prawa do członkostwa i zrzeszania się w związkach zawodowych, co więcej prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych mają również osoby bezrobotne.

Nikt nie może ponosić negatywnych konsekwencji z przynależności do związków zawodowych. Nie oznacza to jednak, że takie sytuacje się nie zdarzają, ale osoby te muszą mieć świadomość, że takie negatywne konsekwencje naruszają przepisy prawa, więc mogą być zakwestionowane na drodze postępowania sądowego.

---

Zakładanie związku zawodowego

Osoby chcące założyć związek zawodowy muszą wybrać jedną z możliwych form działania: mogą założyć zupełnie nowy związek zawodowy lub powołać komisję związkową przy już funkcjonującym związku zawodowym (którego statut dopuszcza powołanie takiej komisji).

Z uwagi na kwestie formalne znacznie łatwiej jest powołać strukturę organizacyjną przy już istniejącym związku zawodowym. Najczęściej w takich przypadkach cała praca ogranicza się do zorganizowania zebrania założycielskiego, podjęcia uchwał o powołaniu związku zawodowego, wyboru władz (zarządu i komisji rewizyjnej) oraz przesłania kopii dokumentów do właściwej centrali związkowej. Bardziej szczegółowe informacje na temat zakładania związków zawodowych można uzyskać bezpośrednio od przedstawicieli działających w Polsce związków.

Znacznie bardziej skomplikowane jest założenie związku zawodowego, który nie należy do już istniejącej centrali związkowej. Wiąże się to z koniecznością sporządzenia statutu i rejestracji w sądzie. Czynności te zajmują dużo czasu, a w przypadku nieprzychylności sądu powodują również groźbę odmowy rejestracji związku, często z przyczyn nieistotnych.

Z kolei rejestracja komisji zawodowej przy funkcjonującym już związku zawodowym nie wymaga rejestracji w sądzie, a cała procedura ogranicza się do rejestracji nowej struktury związkowej przez centralę związkową, co trwa zwykle kilka dni.

Aby założyć organizację związkową (niezależną lub jako komitet stowarzyszony w już istniejącym związku) wymagana jest zgoda co najmniej 10 osób. Istnieje możliwość utworzenia komitetów związkowych, międzyzakładowych komitetów związkowych, a także komitetów środowiskowych. Dwie ostatnie opcje są możliwe tylko wtedy, gdy związek zrzesza pracowników różnych zakładów pracy.

Pomimo zapisów w ustawie o związkach zawodowych, członkami związków zawodowych są głównie pracownicy, którzy wykonują pracę na podstawie umowy o pracę. Jest to spowodowane ochroną wynikającą z umowy o pracę. W przypadku innych form świadczenia pracy ochrona zapewniana przez związki zawodowe jest jedynie iluzoryczna. Tym samym w takich przypadkach rozwiązanie umów zawartych z pracownikami, których zatrudnienie nie jest oparte na umowie o pracę, jest sprawą prostą i przejawia się najczęściej w braku przedłużenia umowy.

Należy zauważyć, że nie ma przeszkód do zrzeszania się w związkach zawodowych osób wykonujących pracę na podstawie umów zlecenia, jeżeli umowy te spełniają cechy umowy o pracę (40-godzinny czas pracy z wymogiem obecności w miejscu pracy). W takim przypadku po utworzeniu związku zawodowego istnieje możliwość przekwalifikowania takich umów na umowy o pracę, a zatem nie ma przeszkód do zrzeszania się takich osób w związkach zawodowych.

Związek zawodowy działający w zakładzie pracy nie ma obowiązku ujawniania członków związku z imienia i nazwiska. Jedynym obowiązkiem związku zawodowego jest kwartalne ujawnianie liczby członków związku w zakładzie pracy. Niestety, nieujawnienie nazwisk członków związku ma negatywne konsekwencje, ponieważ pracodawca nie może wywiązać się z obowiązku konsultacji zwolnień ze związkiem zawodowym.

Dlatego też ujawnianie członków związku z imienia i nazwiska powinno być powiązane z atmosferą panującą w zakładzie pracy. Jeśli pracodawca zaakceptuje istnienie związku zawodowego, ujawnienie członków z imienia i nazwiska będzie miało również pozytywne skutki i może zapobiec zwolnieniom.

Utworzenie struktury związkowej w zakładzie pracy nie oznacza, że musi być ona natychmiast ujawniona pracodawcy. W przypadku napiętej sytuacji w zakładzie pracy bardzo często działania podejmowane są w tajemnicy, a ujawnienie takich działań kierownictwu zakładu pracy następuje w sytuacjach konfliktowych.

Należy również wskazać, że zgodnie z nowym brzmieniem art. 34 §2 ustawy o związkach zawodowych od 23 listopada 2004 r. pojawiła się możliwość innego niż dotychczas funkcjonowania związków zawodowych. Do 23 listopada 2003 r. ustawa dawała identyczne uprawnienia organizacji związkowej, ale tylko takiej organizacji, która zrzeszała co najmniej 10 członków (do powołania Komisji Związkowej wymagana jest wola przystąpienia do związku co najmniej 10 pracowników zakładu pracy).

Obecnie obowiązuje wymóg, zgodnie z którym co najmniej jeden z pracowników zatrudnionych w zakładzie pracy musi być członkiem międzyzakładowej organizacji związkowej, pod warunkiem że organizacja ta zrzesza co najmniej 10 pracowników, zatrudnionych u wszystkich pracodawców objętych międzyzakładową działalnością związkową.

Organizacja ta ma takie same uprawnienia na terenie zakładu pracy (do którego należą jej członkowie) jak komisje zakładowe, ale bez wymogu posiadania co najmniej 10 członków spośród pracowników zakładu pracy.

Nowe brzmienie art. 34 §2 ustawy o związkach zawodowych zwiększa możliwość funkcjonowania związków zawodowych i bez wątpienia warto z tej możliwości skorzystać. Należy jednak zaznaczyć, że istnieją odrębne przepisy dla zakładowych i międzyzakładowych związków zawodowych, które określają: zasady ustalania uprawnień do świadczeń wynikających z wykonywania pracy oraz zasady ochrony pracownika przed wypowiedzeniem lub zmianą umowy o pracę, dlatego warto skonsultować wszystko z prawnikiem przed założeniem międzyzakładowego związku zawodowego, ponieważ specyfika międzyzakładowego związku zawodowego jest inna niż komisji związkowej.

W kolejnej części skupimy się na funkcjonowaniu zwykłych komisji związkowych zrzeszających co najmniej 10 pracowników zakładu pracy.

---

Pracownicy chronieni przed zwolnieniem

Jeśli związek zawodowy działa w zakładzie pracy, ma możliwość wskazania pracowników, którzy będą prawnie chronieni przed zwolnieniem. Tacy pracownicy muszą zostać wskazani przez Zarząd właściwego związku zawodowego w drodze uchwały na określony z góry czas. Ponadto po upływie tego okresu są oni nadal chronieni przez połowę okresu wskazanego w uchwale, ale nie dłużej niż przez 1 rok.

Zgodnie z polską ustawą o związkach zawodowych, pracownik jest prawnie chroniony przed zwolnieniem, gdyż pracodawca nie może wypowiedzieć ani zmienić umowy o pracę bez zgody Zarządu właściwego związku zawodowego.

Liczba chronionych pracowników zależy od dwóch kwestii:

1. odpowiedniej struktury, która musi spełniać wymóg bycia reprezentatywnym związkiem zawodowym,
2. liczby zrzeszonych pracowników w zakładzie pracy lub liczby osób zajmujących stanowiska kierownicze w zakładzie pracy.

---

Reprezentatywność związku zawodowego

Zakładowa organizacja związkowa jest reprezentatywna, jeśli jest jednostką organizacyjną albo organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji związkowej uznanej za reprezentatywną w rozumieniu ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i zrzesza co najmniej 8% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy lub jeśli zrzesza co najmniej 15% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy.

Aktualnie w Polsce działają trzy reprezentatywne centrale związkowe: NSZZ Solidarność, OPZZ i Forum Związków Zawodowych. Jeśli związek zawodowy nie spełnia wymogu reprezentatywności, jedynym prawnie chronionym przed zwolnieniem pracownikiem może być osoba wskazana w uchwale zarządu związku zawodowego (w przypadku braku takiej klauzuli uprawnienie do ochrony przysługuje z mocy ustawy przewodniczącemu związku zawodowego).

---

Liczba zrzeszonych członków

Jeżeli związek zawodowy spełnia wymóg reprezentatywności, liczba pracowników objętych ochroną zależy od liczby zrzeszonych pracowników w zakładzie pracy lub liczby osób pełniących funkcje kierownicze w zakładzie pracy.

Zgodnie z ustawą o związkach zawodowych, przeliczenie liczby członków związku zawodowego na liczbę pracowników chronionych jest następujące:

• Jeśli związek zawodowy ma do 20 członków, Zarząd może wskazać 2 pracowników chronionych.
• Jeżeli związek zawodowy liczy więcej niż 20 członków, Zarząd może wskazać 2 pracowników chronionych oraz dodatkowo:
  • 1 pracownika na każdych 10 członków, którzy są również pracownikami w przedziale 21-50 takich członków.
  • 1 pracownika na każdych 20 członków, którzy są również pracownikami w przedziale 51-150 takich członków.
  • 1 pracownika na każdych 30 członków, którzy są również pracownikami w przedziale 151-300 takich członków.
  • 1 pracownika na 40 członków, którzy są również pracownikami w przedziale 301-500 takich członków.
  • 1 pracownika na każdych 50 członków, którzy są również pracownikami w przedziale powyżej 500 takich członków.

Zarząd reprezentatywnej organizacji związkowej może również wybrać inny sposób ustalenia liczby pracowników chronionych. Może wskazać liczbę pracowników chronionych adekwatną do liczby kadry kierowniczej w zakładzie pracy.

Zgodnie z ustawą o związkach zawodowych za kadrę kierowniczą uważa się osoby kierujące jednoosobowo zakładem pracy i ich zastępców oraz osoby wchodzące w skład kolegialnego organu zarządzającego, a także inne osoby wyznaczone do dokonywania za pracodawcę czynności z zakresu prawa pracy.

---

Związek zawodowy = ostatnia deska ratunku pracownika

Jak zostało przedstawione powyżej, założenie związku zawodowego nie jest skomplikowane. Nie oznacza to jednak, że funkcjonowanie i prowadzenie związków zawodowych jest proste. Członkowie związków zawodowych bardzo często padają ofiarą łamania przepisów prawa pracy.

Pracodawcy wykorzystują opieszałość polskich sądów pracy i bardzo często łamią prawo, w szczególności rozwiązując umowy o pracę z członkami związku zawodowego, a także z pracownikami chronionymi. Obecnie w wielu przypadkach założenie związku zawodowego jest ostatnią deską ratunku dla pracowników, którzy chcą poprawić swoją sytuację.

Nie oznacza to jednak, że związki zawodowe nie powinny powstawać. Nawet biorąc pod uwagę opieszałość polskiego sądownictwa, związek zawodowy jest jednym z niewielu skutecznych narzędzi przeciwko nieludzkim warunkom pracy (związki zawodowe bardzo często wygrywają sprawy pracownicze).

Skontaktuj się z naszą kancelarią prawa pracy w Polsce

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Skontaktuj się z naszymi prawnikami specjalizującymi się w prawie pracy w Polsce: info@dudkowiak.com