Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych za czyny zabronione | Przestępczość białych kołnierzyków

W Polsce od ponad 20 lat obowiązuje Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, regulująca odpowiedzialność karną spółek i innych podmiotów zbiorowych (dalej jako: „Ustawa”). Dodatkowe mechanizmy dotyczące odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe przewidziane są w Kodeksie karnym skarbowym dalej jako: „k.k.s.”).

Choć odpowiedzialność karną najczęściej ponoszą osoby fizyczne, coraz częściej podmioty zbiorowe podlegają odpowiedzialności za fakt popełnienia czynu zabronionego. Dodatkowo ostatnia nowelizacja Ustawy, choć dotyczyła przestępstw środowiskowych, wskazuje na trend zwiększania kar finansowych oraz ułatwienia wszczynania postępowań wobec podmiotów zbiorowych.

Warto też pamiętać, że odpowiedzialność karna nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej, administracyjnej ani indywidualnej sprawcy czynu zabronionego.

---

Czym jest podmiot zbiorowy?

Podmiotem zbiorowym w rozumieniu Ustawy jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

W praktyce odpowiedzialność jako podmiot zbiorowy ponosić mogą:

• Spółki osobowe (spółki jawne, spółki partnerskie, spółki komandytowe, spółki komandytowo-akcyjne) oraz spółki kapitałowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne oraz proste spółki akcyjne, niezależnie od tego, kto posiada w nich udziały),
• Spółdzielnie rolnicze i mieszkaniowe,
• Fundacje i stowarzyszenia, w tym nieposiadające osobowości prawnej,
• Partie polityczne,
• Kościoły i wyznania religijne,
• Spółka kapitałowa w organizacji,
• Podmioty w stanie likwidacji,
• Podmioty gospodarcze niebędące osobami fizycznymi,
• Zagraniczne jednostki biznesowe (np. oddziały i przedstawicielstwa)

W świetle powyższego, za podmiot zbiorowy nie może być uznana spółka cywilna.

---

Jakie są przesłanki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych?

Możemy wyróżnić pięć przesłanek, których łączne zaistnienie jest konieczne celem pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności karnej.

W sytuacji popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym, odpowiedzialność karną może ponieść także podmiot zbiorowy, jeśli:

1. Popełniono przestępstwo lub przestępstwo skarbowe z katalogu wymienionego w art. 16 Ustawy przedstawionego poniżej w formie Tabeli, za które Ustawa przewiduje odpowiedzialność podmiotu zbiorowego,
2. Przestępstwo zostało popełnione przez osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym (np. członek organów spółki, pracownik),
3. Podmiot zbiorowy odniósł lub mógł odnieść korzyść z popełnionego przestępstwa, nawet niemajątkową,
4. Popełnienie przestępstwa przez sprawcę – osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym zostało stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu (z wyjątkiem przestępstw środowiskowych, za które Ustawa przewiduje możliwość skazania podmiotu zbiorowego bez uprzedniego skazania jej przedstawiciela – osoby fizycznej),
5. Popełnienie przestępstwa wynikało z nienależytej staranności podmiotu zbiorowego (podmiot nie był należycie zorganizowany lub nie dokonał należytego wyboru osoby fizycznej z nim powiązanej lub nie sprawował nad nią należytego nadzoru).

Szczegółowe omówienie przesłanek odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych znajduje się poniżej.

Rodzaje przestępstw, za które podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność – przesłanka nr 1

Podmioty zbiorowe mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności jedynie za wskazane w Ustawie przestępstwa lub przestępstwa skarbowe. Jest to lista zamknięta, ale podlega systematycznemu rozszerzaniu przez ustawodawcę.

Kategoria przestępstw	Przykłady przestępstw
Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu:	1) Przestępstwo nadużycia zaufania, 2) Oszustwo finansowe, 3) Oszustwo ubezpieczeniowe, 4) Pranie brudnych pieniędzy, 5) Niezaspokojenie roszczeń wierzyciela, 6) Udaremnienie lub ograniczenie zaspokojenia wierzycieli 7) Faworyzowanie wierzycieli, łapownictwo, 8) Prowadzenie nierzetelnej dokumentacji, 9) Wyzysk, 10) Zakłócanie przetargu publicznego, 11) Fałszowanie oznaczeń produktu, 12) Zmiana wskazania drogomierza pojazdu mechanicznego, 13) Zabór, podrobienie lub przerobienie tablicy rejestracyjnej pojazdu mechanicznego
Przestępstwa przeciwko ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej:	1) Wykonywanie czynności ubezpieczeniowych lub działalności reasekuracyjnej bez zezwolenia, 2) Zawieranie umów ubezpieczenia i reasekuracji bez uprawnień, 3) Ogłaszanie nieprawdziwych danych, 4) Niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości zakładu ubezpieczeń lub zakładu reasekuracji, 5) Nadużycie nazwy zakładu ubezpieczeń lub zakładu reasekuracji, 6) Naruszenie tajemnicy ubezpieczeniowej
Przestępstwa przeciwko ustawie o obligacjach:	1) Niedozwolona emisja obligacji, 2) Nieprzekazanie wydruków informacji i komunikatów publikowanych na stronie emitenta, 3) Nieprzechowywanie wydruków przekazanych przez emitenta, 4) Nieudostępnienie wyceny i jej aktualizacji, 5) Podawanie nieprawdziwych danych przy emisji obligacji, 6) Nieudostępnianie sprawozdań finansowych, 7) Nieprzechowywanie środków z obligacji przychodowych na rachunku bankowym lub nieprawidłowe gospodarowanie tymi środkami, 8) Przeznaczenie środków pochodzących z emisji obligacji na inne cele niż w warunkach emisji, 9) Umożliwienie bezprawnego głosowania na zgromadzeniu obligatariuszy, 10) Nabycie obligacji na rzecz emitenta lub wbrew zakazowi, 11) Zaniedbania banku-reprezentanta
Przestępstwa przeciwko ustawie Prawo bankowe:	1) Gromadzenie środków pieniężnych celem udzielania kredytów, pożyczek, obciążania ryzykiem bez zezwolenia, 2) Używanie w prowadzonej działalności nazwy „bank” lub „kasa” bez zezwolenia, 3) Bezprawne ujawnienie tajemnicy bankowej, 4) Nieudostępnianie sprawozdań finansowych Komisji Nadzoru Finansowego
Przestępstwa przeciwko ustawie Prawo własności przemysłowej:	1) Przywłaszczenie autorstwa, 2) Zgłoszenie przez osobę nieuprawnioną cudzego projektu wynalazczego, 3) Oznaczanie towarów podrobionym znakiem towarowym
Przestępstwa przeciwko ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji:	1) Naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, 2) Kopiowanie produktu, 3) Organizacja, kierownictwo sprzedażą lawinową
Przestępstwa przeciwko ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych:	1) Plagiat, 2) Bezprawne rozpowszechnianie, utrwalanie, zwielokrotnianie cudzego utworu, 3) Obrót nielegalnymi kopiami
Przestępstwa przeciwko ustawie Kodeks spółek handlowych:	1) Niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki handlowej, 2) Podawanie nieprawdziwych danych organom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji, 3) Nieprzekazywanie w terminie lub przekazywanie informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień niezgodnych ze stanem faktycznym lub zatajanie danych wpływających w istotny sposób na treść tych informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień, 4) Niezapewnienie doradcy rady nadzorczej dostępu do dokumentów i udzielania mu żądanych informacji, 5) Dopuszczenie do nabycia przez spółkę handlową własnych udziałów lub akcji albo do brania własnych udziałów lub akcji w zastaw, 6) Dopuszczenie do wydania przez spółkę dokumentów imiennych, na okaziciela lub dokumentów na zlecenie na udziały lub akcje lub prawa do zysków w spółce, 7) Umożliwienie bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu lub udział w bezprawnym głosowaniu, 8) Bezprawne wydanie akcji
Przestępstwa przeciwko ustawie o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynaro dowego pokoju i bezpieczeństwa:	1) Prowadzenie bez zezwolenia działalności w zakresie obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa i dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
Przestępstwa przeciwko ustawie o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym:	1) Prowadzenie bez zezwolenia działalności w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym, 2) Podanie nieprawdziwych informacji we wniosku o wydanie zezwolenia, 3) Utrudnianie przeprowadzenia kontroli, 4) Sprzedaż bez świadectwa pozbawienia broni cech użytkowych, 5) Sprzedaż broni osobom niepełnoletnim
Przestępstwa przeciwko ustawie o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego:	1) Przemieszczenie materiałów wybuchowych bez wymaganej zgody, 2) Nabycie, przechowywanie lub używanie materiałów wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego bez wymaganego pozwolenia, 3) Wytwarzanie materiałów wybuchowych bez zezwolenia, 4) Nabycie, przechowywanie lub używanie wyrobów pirotechnicznych bez wymaganego pozwolenia
Przestępstwa przeciwko ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii:	1) Nielegalne przetwarzanie, przerabianie środków odurzających lub substancji psychotropowych, 2) Nielegalny obrót międzynarodowy i wewnątrzwspólnotowy, 3) Nielegalne wprowadzenie do obrotu i uczestniczenie w obrocie, 4) Udzielanie oraz ułatwianie, umożliwianie albo nakłanianie do użycia środków odurzających lub substancji psychotropowych, 5) Nielegalne posiadanie, 6) Nielegalna uprawa i zbiór
Przestępstwa przeciwko ustawie Prawo farmaceutyczne:	1) Wprowadzanie do obrotu produktu leczniczego bez zezwolenia, 2) Wytwarzanie lub importu produktu leczniczego bez zezwolenia, 3) Prowadzenie działalności w zakresie prowadzenia hurtowni farmaceutycznej, apteki ogólnodostępnej lub punktu aptecznego wbrew warunkom wymaganego zezwolenia, 4) Prowadzenie zakazanej reklamy produktów leczniczych, 5) Fałszywe przypisywanie produktom właściwości produktu leczniczego, 6) Kierowanie apteką bez uprawnień, 7) Brak dokumentacji obrotu
Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi:	1) Fałszowanie pieniędzy, 2) Oszustwo kapitałowe, 3) Puszczenie w obieg podrobionego lub przerobionego pieniądza lub środka płatniczego, 4) Fałszowanie urzędowego znaku wartościowego, 5) Prowadzenie działalności w zakresie obrotu instrumentami finansowymi bez zezwolenia, 6) Bezprawne używanie oznaczeń „rynek regulowany”, „giełda instrumentów finansowych” lub „giełda papierów wartościowych”, 7) Prowadzenie działalności w zakresie sprawowania kontroli nad opracowywaniem wskaźnika referencyjnego bez zezwolenia, 8) Zatajenie informacji, 9) Niewykonywanie obowiązków przez emitenta, 10) Nieprzekazanie i nieopublikowanie dokumentów, 11) Podawanie nieprawdziwych danych, 12) Wystawianie fałszywego świadectwa, 13) Ujawnienie tajemnicy zawodowej lub poufnych informacji lub ich wykorzystywanie, 14) Dokonywanie manipulacji, 15) Dokonywanie emisji listów zastawnych bez zezwolenia, 16) Dokonywanie oferty publicznej niezgodnie z przepisami, 17) Prowadzenie działalności w zakresie świadczenia usług finansowania społecznościowego bez zezwolenia
Przestępstwa łapownictwa i płatnej protekcji:	1) Przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej, 2) Przekupstwo, 3) Płatna protekcja, 4) Naruszenie swobody głosowania, 5) Łapownictwo menedżerskie
Przestępstwa przeciwko ochronie informacji:	1) Nielegalne uzyskanie informacji, 2) Niszczenie informacji, 3) Spowodowanie szkody w bazach danych, 4) Zakłócanie pracy w sieci, 5) Bezprawne wykorzystanie programów i danych
Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów:	1) Podrabianie lub przerabianie dokumentów w celu użycia za autentyczny, 2) Podrabianie lub przerabianie faktury w celu użycia za autentyczne, 3) Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy, 4) Fałsz intelektualny dokumentów lub faktury, 5) Użycie poświadczeń nieprawdy
Przestępstwa przeciwko mieniu:	1) Oszustwo, 2) Oszustwo komputerowe, 3) Paserstwo
Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności:	1) Nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia i doprowadzenie innej osoby do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej, 2) Obcowanie płciowe z małoletnim, 3) Publiczne propagowanie lub pochwalanie zachowania o charakterze pedofilskim, 4) Publiczne prezentowanie treści pornograficznych, 5) Zmuszanie do prostytucji, 6) Stręczycielstwo i sutenerstwo
Przestępstwa przeciwko środowisku:	1) Zniszczenia w przyrodzie takie jak zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, 2) Zanieczyszczenie środowiska: wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, 3) Nieodpowiednie postępowanie z odpadami (składowanie, usuwanie, przetwarzanie, zbieranie, transportowanie, recyklingowanie) zagrażające ludziom lub środowisku, 4) Przywóz z zagranicy substancji zagrażającym środowisku. 5) Przywóz odpadów z zagranicy lub wywóz odpadów za granicę wbrew przepisom. 6) Przywóz z zagranicy lub wywóz za granicę odpadów niebezpiecznych bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom oraz porzucenie odpadów niebezpiecznych w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania, 7) Niszczenie, poważne uszkodzenie lub istotne zmniejszenie wartości przyrodniczej prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, 8) Wznoszenie nowego lub powiększanie istniejącego obiektu budowlanego albo prowadzenie działalności gospodarczej zagrażającej środowisku na terenie objętym ochroną ze względów przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu, wbrew przepisom, 9) Wprowadzenie do obrotu substancji wbrew decyzjom, 10) Eksport niebezpiecznych chemikaliów, 11) Wprowadzanie do obrotu zakazanych środków, 12) Dokonanie operacji zamkniętego użycia GMO, 13) Prowadzenie uprawy GMO bez wpisu lub niezgodnie z warunkami, 14) Bezprawne posiadanie lub handel co do okazów objętych ochroną gatunkową, 15) Pogorszenie jakości wody, niszczenie fauny i flory
Przestępstwa przeciwko ludzkości oraz przeciwko wolności i porządkowi publicznemu:	1) Przemoc i groźba bezprawna, 2) Handel ludźmi, 3) Wzięcie zakładnika, 4) Nawoływanie i pochwalanie przestępstwa, 5) Propagowanie faszyzmu i totalitaryzmu, 6) Uczestnictwo w zorganizowanej grupie przestępczej i związku przestępczym, 7) Wyrabianie lub handlowanie bronią palną bez zezwolenia
Inne pozakodeksowe przestępstwa:	1) Organizowanie imprezy masowej bez zezwolenia, 2) Powierzanie pracy cudzoziemcom przebywającym nielegalnie na terytorium RP, 3) Obrót paliwami bez wymaganej koncesji
Przestępstwa skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji:	1) Nieujawnienie przedmiotu lub podstawy opodatkowania, 2) Zatajenie prowadzenia działalności gospodarczej, 3) Podawanie nieprawdziwych danych podatkowych, 4) Nieprowadzenie ksiąg lub ich nierzetelne lub wadliwe prowadzenie, 5) Niewystawienie faktury albo rachunku, 6) Obrót wyrobami akcyzowymi bez znaków akcyzy, 7) Paserstwo akcyzowe, 8) Fałszowanie znaków akcyzy, 9) Bezprawny obrót znakami akcyzy, 10) Nierozliczenie znaków akcyzy, 11) Naruszenie warunku zwolnienia od akcyzy, 12) Zmiana przeznaczenia oleju, 13) Bezpodstawny zwrot podatku, 14) Niewpłacenie pobranego podatku, 15) Niepobieranie podatku, 16) Zaniedbanie informacji podatkowej, 17) Naruszenie zasad dotacji lub subwencji, 18) Utrudnianie kontroli podatkowej
Przestępstwa skarbowe przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami:	1) Przemyt celny, 2) Wyłudzenie pozwolenia na obrót towarami, 3) Oszustwo celne, 4) Nadużycie odprawy czasowej, 5) Naruszenie warunku zwolnienia od cła, 6) Usunięcie spod dozoru celnego, 7) Paserstwo celne, 8) Bezpodstawny zwrot cła, 9) Wadliwa działalność celna, 10) Utrudnianie kontroli celnej, 11) Zaniedbania w dokumentacji
Przestępstwa skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu:	1) Wyłudzenie zezwolenia dewizowego, 2) Nabycie lub zbycie papierów wartościowych przez nierezydenta, 3) Nabywanie nieruchomości bez zezwolenia dewizowego, 4) Zbywanie papierów wartościowych bez zezwolenia, 5) Otwarcie rachunku bankowego bez zezwolenia, 6) Prowadzenie działalności kantorowej bez zezwolenia
Przestępstwa skarbowe przeciwko organizacji gier hazardowych:	1) Prowadzenie nielegalnych gier i zakładów, 2) Prowadzenie gier bez urzędowych zabezpieczeń, 3) Udział w nielegalnej grze hazardowej, 4) Sprzedaż losów bez uprawnienia, 5) Zakazana promocja lub reklama gier

Powiązanie sprawcy z podmiotem zbiorowym – przesłanka nr 2

Podmioty zbiorowe mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności jedynie za przestępstwa wskazane w Ustawie opisane w powyższej Tabeli pod warunkiem, że sprawcą przestępstwa była osoba fizyczna powiązana z podmiotem zbiorowym w następujący sposób:

• przedstawiciele – osoby działające w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku (np. wspólnicy, członkowie organów spółki, prokurenci, pełnomocnicy),
• osoby dopuszczone do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez przedstawiciela (np. kierownicy, pracownicy prowadzący dział),
• osoby działające w imieniu lub na rzecz podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą przedstawiciela (np. kierownicy, pracownicy prowadzący dział),
• osoby będące podmiotami gospodarczymi bezpośrednio współpracującymi z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.

Korzyść podmiotu zbiorowego – przesłanka nr 3

Pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności karnej musi wiązać się także z osiągnięciem korzyści lub chociażby możliwością jej osiągnięcia, przy czym korzyść jest rozumiana bardzo szeroko, także o charakterze niemajątkowym. Oczywistym przykładem korzyści jest osiągnięcie zysku przez podmiot zbiorowy, uniknięcie kosztów lub wydatków na skutek przestępstwa.

Brak takiej korzyści lub możliwości jej przysporzenia powodować będzie brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Potwierdzenie popełnienia przestępstwa przez sprawcę – osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym prawomocnym orzeczeniem sądu – przesłanka nr 4

Odpowiedzialność karna podmiotu zbiorowego jest możliwa wyłącznie po zakończeniu postępowania karnego prowadzonego wobec sprawy – osoby fizycznej i to jeżeli wobec tej osoby zostanie wydane prawomocne orzeczenie sądu potwierdzające popełnienie czynu zabronionego. Obejmuje to:

• • wyrok skazujący (w tym w wyniku dobrowolnego poddania się karze za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe),

• wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne lub karne skarbowe,

• decyzja udzielająca osobie fizycznej powiązanej z podmiotem zbiorowym zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe,
• postanowienie sądu umarzające postępowanie ze względu na okoliczności wyłączające ukaranie sprawcy (np. gdy ustawa wskazuje, że sprawca nie podlega karze).

Należy jednak zwrócić uwagę, iż wystąpienie tej przesłanki nie jest konieczne w wypadku popełnienia przestępstw środowiskowych, za które Ustawa przewiduje możliwość skazania podmiotu zbiorowego bez uprzedniego skazania jej przedstawiciela – osoby fizycznej.

Nie jest także wykluczone, iż w przyszłości zniesienie tej przesłanki, a zatem zwiększenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych znajdzie zastosowanie także do innych przestępstw celem ułatwienia organom ścigania stosowania tej odpowiedzialności.

Zgodnie z orzecznictwem, podmiot zbiorowy nie może ponosić odpowiedzialności za czyny zabronione popełnione przez prezesów spółek prawa handlowego, jeśli działali oni w ramach własnego uprawnienia lub obowiązku.

Wina podmiotu zbiorowego – przesłanka nr 5

Aby podmiot zbiorowy ponosił odpowiedzialność karna konieczne jest także zawinienie po stronie podmiotu na poziomie organizacyjnym lub winy w nadzorze lub selekcji swoich przedstawicieli czy pracowników.

Wybierając zatem osoby działające w imieniu czy w ramach spółki należy zweryfikować ich kwalifikacje, posiadane kompetencje czy zezwolenia, czasami także fakt ich niekaralności.

Ustawa nie precyzuje dokładnie, jakie wady na poziomie organizacyjnym mogą obciążać podmiot zbiorowy. Ważny jest precyzyjnie określony podział obowiązków w podmiocie, wprowadzanie i przestrzeganie procedur służących do wykrywania nieprawidłowości, ich zgłaszania czy naprawiania.

---

Jakie kary grożą podmiotom zbiorowym?

Wobec podmiotu zbiorowego sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 1000 do 5 000 000 złotych, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

W przypadku przestępstw środowiskowych zwiększono karę pieniężną i wynosi ona minimum 10.000 zł. 

Okoliczności istotne z perspektywy wymiaru kary:

• skala zawinienia podmiotu zbiorowego, zarówno na poziomie organizacyjnym, jak i winy w nadzorze i wyborze,
• rozmiar korzyści osiągniętej lub potencjalnej dla podmiotu zbiorowego na skutek popełnionego przestępstwa przez jego reprezentanta,
• sytuacja finansowa podmiotu zbiorowego,
• uprzednia karalność,
• inne okoliczności łagodzące lub przemawiające za zwiększeniem kary

Dodatkowe sankcje orzekane przez sąd:

1) przepadek:

• przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego,
• korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego,
• równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego.

2) zakazy:

• zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń,
• zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi,
• zakaz dostępu do poszczególnych środków publicznych,
• zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem,
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne,
• podanie wyroku do publicznej wiadomości

Przepadek jest orzekany przez sąd obligatoryjnie. Sąd orzekając przepadek korzyści majątkowej jest często znacznie surowszy niż w przypadku orzekania samej kary pieniężnej, albowiem może odnosić się do przepadku całej korzyści osiągniętej przez podmiot zbiorowy, np. w postaci zysku.

Wskazane zakazy orzeka się w latach na okres od 1 roku do 5 lat, a ich zastosowanie zależy od decyzji sądu.

W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie przyniósł temu podmiotowi korzyści, sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej, poprzestając na orzeczeniu przepadku, zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości.

Ponadto, co istotne w przypadku skazania podmiotu zbiorowego, informacja ta będzie widoczna w Krajowym Rejestrze Karnym.

---

Kiedy odpowiedzialność podmiotu zbiorowego się przedawni?

1) Co do orzeczenia kary wobec podmiotu zbiorowego

Kary pieniężnej, przepadku, zakazów ani podania wyroku do publicznej wiadomości nie orzeka się wobec podmiotu zbiorowego, jeżeli od dnia wydania orzeczenia wobec osoby fizycznej powiązanej z podmiotem zbiorowym upłynęło 10 lat.

2) Co do wykonania kary wobec podmiotu zbiorowego

Kary pieniężnej, przepadku, zakazów ani podania wyroku do publicznej wiadomości nie wykonuje się, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku stwierdzającego odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary upłynęło 10 lat.

---

Etapy postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu

1) Postępowanie przygotowawcze wobec osoby fizycznej,

2) Postępowanie sądowe dwuinstancyjne wobec osoby fizycznej,

3) Postępowanie sądowe dwuinstancyjne wobec podmiotu zbiorowego

Podmiot zbiorowy może uczestniczyć w postępowaniu karnym już na etapie postępowania prowadzonego wobec osoby fizycznej powiązanej z organizacją działalności podmiotu zbiorowego. Może działać przez swojego przedstawiciela, np. członka zarządu, prokurenta lub kierownika, z wyłączeniem osoby fizycznej, która popełniła czyn zabroniony będący podstawą postępowania.

Na tym etapie możliwe jest także przesłuchanie przedstawiciela podmiotu zbiorowego w charakterze świadka, przysługuje mu także prawo odmowy składania zeznań. Podmiotowi zbiorowemu przysługują uprawnienia określone w przepisach, takie jak korzystanie z pomocy pełnomocnika, składanie wniosków dowodowych, zapoznanie się z aktami sprawy, czy zaskarżenie orzeczenia.

Postępowanie wobec podmiotu zbiorowego, w przypadku popełnienia czynu zabronionego, wszczyna się po prawomocnym wyroku skazującym osobę fizyczną. Toczy się wyłącznie przed sądem właściwym na wniosek prokuratora, pokrzywdzonego lub Prezesa UOKiK.

Podmiot zbiorowy uczestniczy w postępowaniu za pośrednictwem osoby występującej w jego imieniu, będącej członkiem organu uprawnionego do reprezentowania podmiotu. Osoba ta nie może być jednak osobą fizyczną, która popełniła przestępstwo będące podstawą wszczęcia postępowania w sprawie podmiotu zbiorowego.

Prawa osoby reprezentującej podmiot zbiorowy w toku procesu przeciwko podmiotowi zbiorowemu:

• prawo do składania wyjaśnień i odpowiadania na pytania,
• prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania,
• prawo do ustanowienia obrońcy,
• prawo do obrony,
• prawo do składania wniosków dowodowych,
• prawo do wypowiadania się co do przeprowadzonych dowodów,
• prawo do wniesienia apelacji od wyroku sądu I instancji,
• prawo do wniesienia kasacji od wyroku sądu II instancji

---

Ciężar dowodu w postępowaniu wobec podmiotu zbiorowego

Ciężar udowodnienia przesłanek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, w tym w szczególności winy spoczywa na oskarżycielu. Podmiot zbiorowy nie ma obowiązku dostarczania zarówno dowodów swojej winy, jak i dowodów swojej niewinności.

Istotną odmiennością jest jednak obciążenie ciężarem dowodowym w zakresie dowodzonej okoliczności podmiotu, który dowód zgłasza. Jeżeli zatem podmiot zbiorowy przytacza w toku procesu pewne fakty, np. okoliczności łagodzące, musi poprzeć je stosownymi dowodami.

---

Środki zapobiegawcze w toku procesu

W postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego lub w postępowaniu karnym albo postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe przeciwko osobie powiązanej z podmiotem zbiorowym sąd może zastosować wobec podmiotu zbiorowego środek zapobiegawczy w postaci:

• zakazu łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego,
• zakazu ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tych postępowań,
• zakazu obciążania w tym czasie bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych.

Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie.

---

Odpowiedzialność korporacyjna w przypadku transakcji mających miejsce po popełnieniu przestępstwa (przejęcia, fuzje, podziały spółek)

• przekształcenie spółki – odpowiedzialność przechodzi na spółkę przekształconą. Innymi słowy, spółka, mimo że przekształcona w inny rodzaj, nadal będzie odpowiadać za przestępstwa popełnione przed dniem, w którym przekształcenie stało się skuteczne,
• fuzja – odpowiedzialność przechodzi na spółkę przejmującą lub nowo utworzoną. Innymi słowy, spółka przejmująca lub nowo utworzona wstępuje, z dniem połączenia, we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej lub spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki,
• podział – odpowiedzialność przechodzi na spółki powstałe w wyniku podziału. Innymi słowy, spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane powstałe w wyniku podziału wstępują z dniem podziału albo z dniem wydzielenia w prawa i obowiązki spółki dzielonej określone w planie podziału,
• nabycie przedsiębiorstwa – odpowiedzialność nie przechodzi na nabywcę przedsiębiorstw. Innymi słowy, odpowiedzialność korporacyjna, która powstała w wyniku przestępstwa karnego lub skarbowego, nie przechodzi na nabywcę w przypadku nabycia przedsiębiorstwa (lub jego części) na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.

---

Dodatkowa odpowiedzialność karna osób prawnych na podstawie kodeksu karnego skarbowego

Regulacja Kodeksu karnego skarbowego przewiduje dwa wyjątki od zasady odpowiedzialności karnej wyłącznie osób fizycznych. Pierwszym jest odpowiedzialność posiłkowa, która umożliwia nałożenie na podmiot zbiorowy odpowiedzialności posiłkowej (majątkowej) za przestępstwo skarbowe sprawcy. Odpowiedzialność ta ma charakter cywilnoprawny i dotyczy tylko kary grzywny oraz przepadku korzyści majątkowej.

Podstawą jest związek między czynem sprawcy a podmiotem zbiorowym odpowiedzialnym posiłkowo, który mógł odnieść z przestępstwa korzyść majątkową. Odpowiedzialność wynika z braku należytego nadzoru (culpa in custodiendo) lub winy w wyborze (culpa in eligendo).

Wówczas skazany jest zastępcą podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo, prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządcą lub działającym w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa jakąkolwiek korzyść majątkową. Sąd uwzględnia prawomocne orzeczenie, a podmiotowi zbiorowemu przysługuje apelacja.

Mechanizm ten znajduje zastosowanie również w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej, pod warunkiem, że doszło do dokładnie określonego czynu zabronionego. Wskazanie sądu właściwego i rozpoznanie wniosku prokuratora pozostają kluczowe w postępowaniu.

W przeciwieństwie do odpowiedzialności karnej spółek przewidzianej w Ustawie, odpowiedzialność posiłkowa spółki na podstawie k.k.s. jest znacznie częściej stosowana przez sądy i organy ścigania.

Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej spółki za wykonanie kary grzywny nałożonej na osobę związaną ze spółką, np. pracownika spółki może wydać Prokurator lub Sąd prowadzący postępowanie.

Odpowiedzialność posiłkowa może nie zostać wdrożona w sytuacji, gdy sprawca samodzielnie uiści karę grzywny. Odpowiedzialność posiłkowa jest odpowiedzialnością materialną, finansową.

Drugą z instytucji jest odpowiedzialność za zwrot korzyści majątkowej na podstawie k.k.s., która przewiduje możliwość nałożenia obowiązku na podmiot, w tym spółkę, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego do jej zwrotu w całości lub części.

---

Jak uniknąć odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione?

Chociaż co do zasady odpowiedzialność karną ponoszą osoby fizyczne, odpowiedzialność karna spółek, czyli podmiotów zbiorowych, ma szerokie zastosowanie. Może obejmować przypadki, gdy do popełnienia czynu zabronionego doszło z udziałem przedstawiciela podmiotu lub przy co najmniej braku należytego nadzoru.

Przy transakcjach takich jak sprzedaż udziałów spółki, istnieje ryzyko przeniesienia odpowiedzialności za przestępstwa sprzed transakcji, co wpływa na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego. Kluczowe jest więc badanie due diligence, w tym sprawdzenie podmiotu zbiorowego i analiza potencjalnych sankcji, takich jak przepadek korzyści majątkowej lub wykonania orzeczonej kary pieniężnej.

Na etapie negocjacji warto uwzględnić ryzyka związane z odpowiedzialnością karną spółki i społecznymi następstwami ukarania. Warto więc umowę skonsultować z prawnikiem, by zapisy minimalizowały ryzyko lub umożliwiały dochodzenie roszczeń, w przypadku gdy zapewnienia sprzedającego okażą się nieprawdziwe.

Chociaż polskie prawo nie zawiera żadnego „modelu” zgodności i staranności, który w pełni chroniłby podmioty zbiorowe przed odpowiedzialnością korporacyjną, jednakże celem zachowania należytej staranności przez podmioty zbiorowe, w tym spółki warto skorzystać z doradztwa w zakresie compliance, przygotowywać, wdrażać i monitorować przestrzeganie zasad organizacji spółki, wewnętrznych procedur celem dążenia do minimalizacji ryzyka poniesienia odpowiedzialności.

Badanie ryzyka odpowiedzialności spółki obejmuje również weryfikację okoliczności, które mogą wskazywać na nieprawidłowości w jej zarządzaniu lub organizacji.

Istotną rolę mogą odegrać także regulaminy wewnętrznych zgłoszeń oraz wewnętrznych postępowań wyjaśniających w ramach spółki, które mogłyby pozwolić na wykrycie nieprawidłowości czy popełnionego przestępstwa jeszcze przed powzięciem o nim informacji przez organy ścigania.

Brak bowiem wewnętrznych procedur w spółce czy prowadzonych audytów oraz przestrzegania systemu compliance może zwiększać ryzyko odpowiedzialności spółki.

Zaostrzenie kar wobec podmiotów zbiorowych za przestępstwa środowiskowe oraz wprowadzenie środków zwiększających skuteczność ich ścigania prowadzi do dokładniejszych kontroli działalności spółek i przygotowania przepisów wykonawczych, które będą zmierzać do zwiększania odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione.

Można spodziewać się w przyszłości zmian w przepisach, które mają zwiększyć skuteczność odpowiedzialności spółek, szczególnie w zwalczaniu przestępczości gospodarczej i skarbowej, gdzie ważne jest dokładne określenie czynu zabronionego oraz zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W razie wszczęcia postępowania i nałożenia zbiorowej odpowiedzialności posiłkowej, kluczowe jest opracowanie strategii, w której spółka zachowa możliwość ochrony swoich interesów.

Jednocześnie niezbędna jest tutaj szybkość oraz wielopłaszczyznowość działań, co nasi prawnicy zapewniają na każdym etapie prowadzenia sprawy. Nasi prawnicy od wielu lat reprezentują managerów i organizacje w postępowaniach karnoskarbowych. Posiadamy bogate doświadczenie w obronie przed odpowiedzialnością karną spółki, jej reprezentantów i odpowiedzialnością posiłkową. Oferujemy wsparcie także na każdym etapie postępowania karno skarbowego, począwszy od wydania niekorzystnej decyzji podatkowej, przedawnienia wykonania kary pieniężnej czy przesłuchania w charakterze świadka po postępowanie egzekucyjne.